الگوهای کالبدی همسایگی در بافت تاریخی یزد؛ شاخصه‌ها، ابزارهای معمارانه و اصول معماری همسایگی

بیان مسئله: همسایگی و تعامل همسایه‌ها از ویژگی‌های جامعۀ ساکن در شهرهای تاریخی ایران بوده است که در زندگی شهری امروز کمرنگ شده و تبعات و مخاطرات اجتماعی جدی‌ای را به همراه داشته است. موضوع مورد توجه در مقالۀ حاضر این است که چگونه کالبد معماری مجموعه‌های همسایگی شهرهای تاریخی، برخلاف شهرهای جدید، امکان برقراری روابط همسایگی را فراهم می‌آورده است. هدف پژوهش: این مقاله بر آن است که، با شناسایی عرصه‌های همسایگی و تجزیه و تحلیل کالبدی آنها، ضمن گونه‌شناسی الگوهای کالبدی همسایگی، به شناسایی شاخصه‌های معماری آن و ابزارها و اصول معمارانۀ به‌کارگرفته‌شده برای ظهور و بروز این رفتار اجتماعی در بافت تاریخی یزد بپردازد. روش پژوهش: به‌منظور دستیابی به هدف پژوهش، از روش تحقیق نظریۀ داده‌مبنا بهره گرفته شده است. پس از شناسایی و مشاهدۀ میدانی نمونه‌های متنوع عرصه‌های همسایگی در بافت تاریخی یزد از طریق نمونه‌گیری نظری، نمونه‌ها توصیف و تحلیل شدند. عمدۀ فرآیند تحلیل از طریق عکس‌برداری مکرر و ترسیم دیاگرام‌های فضایی و پلان‌های شماتیک و درج یادداشت‌های تصویری و نوشتاری و سپس کدگذاری مراتبی آن‌ها صورت گرفته است. نتیجه‌گیری: نتایج تحقیق حکایت از آن دارد که، با بهره‌گرفتن از ابزارهای معمارانه‌ای چون تغییر مصالح کف و جداره‌ها (ازاره‌ها)، مسقف‌کردن، ایجاد اختلاف سطح، ایجاد امکان نشستن موقت، تغییر تناسبات، تزیینات و تغییر نور و سایه، سه الگوی پایۀ همسایگی در عرصۀ نیمه‌عمومی بافت تاریخی شکل گرفته‌اند که شامل الگوهای ورودی‌محور، دربندمحور و ساباط‌محور هستند. این الگوها با رعایت دو اصل «مجاورت مکانی» و «کیفیت‌بخشی فضایی»، از طریق شاخص‌های معماری همسایگی چون مردم‌واری، آسایش اقلیمی، خلوت، حریم، آسایش عملکردی و امنیت در معابر با افزایش حضورپذیری آنها، در برقراری روابط همسایگی تأثیرگذار بوده‌اند.